Cicero, Orator
XXVII.
[92] Huic omnia dicendi ornamenta conveniunt plurimumque est in hac orationis
forma suavitatis. In qua multi floruerunt apud Graecos, sed Phalereus Demetrius
meo iudicio praestitit ceteris, cuius oratio cum sedate placideque liquitur,
tum inlustrant eam quasi stellae quaedam translata verba atque immutata. Translata
dico, ut saepe iam, quae per similitudinem ab alia re aut suavitatis aut inopiae
causa transferuntur; immutata, in quibus pro verbo proprio subicitur aliud
quod idem significet sumptum ex re aliqua consequenti. [93] Quod quamquam
transferendo fit, tamen alio modo transtulit cum dixit Ennius arce et urbe
orba sum, alio modo, [si pro patria arcem dixisset; et] horridam Africam terribili
tremere tumultu [cum dicit pro Afris immutate Africam]: hanc hypallagen rhetores,
quia quasi summutantur verba pro verbis, metonymian grammatici vocant, quod
nomina transferuntur; [94] Aristoteles autem translationi et haec ipsa subiungit
et abusionem nem, quam katachresin vocat, ut cum minutum dicimus animum pro
parvo; et abutimur verbis propinquis, si opus est vel quod delectat vel quod
decet. Iam cum fluxerunt continuo plures translationes, alia plane fit oratio;
itaque genus hoc Graeci appellant allegorian: nomine recte, genere melius
ille qui ista omnia translationes vocat. Haec frequentat Phalereus maxime
suntque dulcissima; et quamquam translatio est apud eum multa, tamen immutationes
nusquam crebriores.
By _metaphors_, as I have
frequently observed, I mean expressions which, either for the sake of ornament,
or
through the natural poverty of
our language, are removed and as it were transplanted_ from their proper
objects to others, by way of similitude. As to _tropes_ in general, they are
particular forms of expression, in
which the proper name of a thing
is supplied by another, which conveys the same meaning, but is borrowed from
its adjuncts or effects: for, though, in this case, there is a kind of
metaphor, (because the word is shifted
from its primary object) yet the
remove is performed by _Ennius_ in a
different manner, when he says
metaphorically,--"_You bereave the citadel
and the city of their
offspring_,"--from what it would have been, if he
had put the citadel alone for the
whole state: and thus again, when he
tells us that,--"_rugged
Africa was shaken by a dreadful tumult_,"--he
puts Africa for the inhabitants.
The Rhetoricians call this an
_Hypallage_, because one word is
substituted for another: but the
Grammarians call it a _Metonymy_,
because the words are shifted and
interchanged. Aristotle, however,
subjoins it to the metaphor, as he
likewise does the _Abuse_ or _Catachresis_;
by which, for instance, we say
a _narrow, contracted soul_,
instead of a _mean_ one, and thus steal an
expression which has a kindred
meaning with the proper one, either for the
sake of ornament or decency. When
several metaphors are connected together in a regular chain, the form of
speaking is varied. The Greeks call
this an _Allegory_, which indeed is proper enough if we only attend to the
etymology; but if we mean to
refer it to its particular _genus_ or kind,
he has done better who
comprehends the whole under the general name of
metaphors. These, however, are
frequently used by _Phalereus_, and have a
soft and pleasing effect: but
though he abounds in the metaphor, he also
makes use of the other tropes with as much freedom as any writer whatever.
Faral, p. 229, Geoffroi calls it civilis abusio
Est
etiam verbi civilis abusio, quando
Verbum
nec proprium nec certum sumitur, immo
Finitum
proprio. Puta si proponitur istud:
Sunt
"parvae" vires Italici, sed mens tamen ejus
"Magni"
consilii.
Sic vertat abusio verbum:
Sunt vires in
Ulyxe "breves", in pectore cujus
"Longum"
consilium.
Quia sunt confinia quaedam
Istarum
vocum longum, magnum; breve, parvum.
Praescriptis formis quaedam pictura coloris
Et
quiddam gravitatis inest, quae nascitur inde
Quod
res in medium facie non prodit aperta,
Nec
sua vox deservit ei, sed vox aliena,
Et
sic se quasi nube tegit, sub nube serena. (1038-1050)
There is likewise an urbane imprecision of diction when a word is chosen which is neither literal nor precise in its context, but which is related to the literal word. For instance, if one proposes to say: The strength of the Ithacan is slight, but yet he has a mind of great wisdom, let catachresis alter the wording thus: Strength in Ulysses is short, wisdom in his heart is long, for there is a certain affifnity between the words long and great, as between short and slight. In the figures given above there is a common element of adornment and weightiness, arising from the fact that an object does not come before us with unveiled face, and accompanied by its natural voice; rather an alien voice attends it, and so it shrouds itsel;f in mist, as it were, but a luminous mist. (Poetria Nova of Geoffrey of Vinsauf, tr. M.F. Nims, Toronto 1967, p. 54)
Migne vol. 90 Bede: de schematis et tropis sacrae scripturae liber. (c) pars secunda.---de tropis.
2. De
katachresi.
[Col. 0180D]
Katachresis
est abusio nominis aut verbi, ad significandam rem quae propria appellatione
deficit. Haec autem a metaphora differt, quod illa vocabulum habenti largitur,
haec, quia non habet proprium, alieno utitur, ut parricidam dicimus qui
occiderit fratrem, et piscinam quae pisces non habet. Haec enim nisi
extrinsecus sumerent suum vocabulum, non haberent. Huic simile est illud: Pone
vectes in quatuor angulis mensae per singulos pedes, et sextum sagum in fronte
tecti duplicis, et ibi confringit cornua arcuum. Et, II Paral. IV: Labium
illius erat quasi labium calicis, et repandi lilii. Pedes quippe et frons
et cornu et labium, hominum tantum sunt, et animantium, non etiam rerum
insensibilium. Quae nomina, si Scriptura praefatis rebus non imposuisset, quod
proprium his [Col. 0181A] diceret, non haberet. Ad hunc tropum
pertinet quod scriptum est, Joan. V: Est autem Hierosolymis probatica
piscina; a piscibus enim nomen accepit aqua, quae nequaquam propter
pisces, sed ad lavandas (ut ferunt) hostias, collecta est, unde Probatice
cognomen sortita est.
Katachresis
is the harsh (improper) use of a noun or a verb, to point to something which
does not have its own name. But it differs from metaphor, which gives a word to
something that already has one, because it makes use of a word that belongs to
something else, like calling someone who has killed a brother a parricide, and
calling something which has no fish a fishpond. These things have no name,
unless they take them from something extrinsic. Here is an example: "Place
poles on feet at each of the four corners of a table, and a sixth cloak at the
façade (brow) of a double roof, and there it breaks the horns of the
arches." And II Chronicles IV: "and its lip was like the lip of a
cup, of a turned-up lily." These names Scripture might lack, had it not
taken them from the things mentioned, to which they belonged, To this trope what is written in John V
belongs: "there is at Jerusalem by the sheep market a pool;" for the
water takes its name from fish, although it was brought there not at all for
fish, but for washing (as they say) sacrifices, whence the epithet "for
sheep."
Uncertain
author in works of Cassiodorus vol. 70 PL
catachresis,
quae recte dicitur abusio, quae rebus nomen commodat alienum: Exsurge,
quare obdormis, Domine? Non enim Deo convenit exsurgere, qui
nunquam noscitur posse dormire. Pag. 149.
catachresis,
which is correctly called "abuse", which fits a strange name to
things: "Arise, why do you sleep O Lord?" For "arise" does
not fit the Lord, who is never known to have been capable of sleeping.
Tertullian
vol. 2 PL Tertullianus: ADVERSUS MARCIONEM LIBRI QUINQUE. LIBER TERTIUS. CAPUT
XV.
De
quaestione carnis, et per eam nativitatis, et unius interim nominis Emmanuelis
hucusque. De caeteris vero nominibus, et in primis Christi, quid pars diversa
respondebit? Si proinde commune est apud vos Christi nomen, quemadmodum et Dei,
ut sicut utriusque Dei filium Christum competat dici, sic utrumque patrem
Dominum, certe ratio huic argumentationi [Col. 0341C] refragabitur.
Dei enim nomen, quasi naturale divinitatis, potest in omnes communicari quibus
divinitas vindicatur, sicut et idolis, dicente Apostolo (I Cor. VIII,
5). Nam et sunt qui dicuntur dii, sive in coelo, sive in terris.
Christi vero nomen, non ex natura veniens, sed ex dispositione, proprium ejus
efficitur, a quo dispositum invenitur. Nec in communicationem alii deo
subjacet, maxime aemulo, et habenti suam dispositionem, cui et nomina privata
debebit. Quale est enim quod diversas dispositiones duorum commentati deorum,
societatem nominum admittunt in discordim dispositionum? quando nulla magis
probatio assisteret duorum et aemulorum deorum, quam si in dispositione eorum
etiam diversitas nominum inveniretur. Nullus [Col. 0341D] enim
status differentiarum nonnisi proprietatibus [Col. 0342A] appellationum
consignatur: quibus deficientibus si quando, tunc [(4) 1Kb]
graeca catachresis de alieno abutendo succurrit. Apud Deum autem deficere puto
nihil debet, nec de alieno instrui dispositiones ejus. Quis hic Deus est, qui
filio quoque suo nomina a Creatore vindicat? non dico aliena, sed vetera et
vulgata, quae vel sic non competerent deo novo et incognito. Quomodo denique
docet, novam plagulam non assui Veteri Testamento [(a) 105Kb],
adsutus ipse et indutus nominum senio? Quomodo abscidit Evangelium a Lege, tota
Lege vestitus? In nomine scilicet Christi. Quis illum prohibuit aliud vocari,
aliud praedicantem, aliunde venientem? cum propterea nec corporis susceperit
veritatem, ne Christus Creatoris crederetur? [Col. 0342B] Vane
autem noluit eum se videri, quem voluit vocari: quando, etsi vere corporeus
fuisset, magis Christus Creatoris non videretur, si non vocaretur. At nunc
substantiam respuit, cujus nomen [(5) 1Kb] accepit, etiam
substantiam probaturus ex nomine. Si enim Christus unctus est, ungui utique
corporis passio est. Qui corpus non habuit, ungui omnino non potuit: qui ungui
omnino non potuit, Christus vocari nullo modo potuit. Aliud est, si et nominis
phantasma affectavit. Sed quomodo, inquit, irreperet in Judaeorum fidem, nisi
per solenne apud eos et familiare nomen? Inconstantem aut subdolum deum narras,
aut diffidentiae, aut malitiositatis consilium, fallendo quid, promovere. Multo
liberius atque simplicius egerunt Pseudoprophetae, adversus Creatorem [Col.
0342C] in sui dei nomine venientes. Sed nec effectum consilii hujus
invenio, cum facilius ant suum crediderint Christum, aut planum potius aliquem,
quam alterius dei Christum, sicut Evangelium probabit.
Touching
then the discussion of His flesh, and (through that) of His nativity, and
incidentally of His name Emmanuel, let this suffice. Concerning His other
names, however, and especially that of Christ, what has the other side to say
in reply? If the name of Christ is as common with you as is the name of God--so
that as the Son of both Gods may be fitly called Christ, so each of the Fathers
may be called Lord--reason will certainly be opposed to this argument. For the
name of God, as being the natural designation of Deity, may be ascribed to all
those beings for whom a divine nature is claimed,--as, for instance, even to
idols. The apostle says: "For there be that are called gods, whether in
heaven or in earth." The name of Christ, however, does not arise from
nature, but from dispensation; and so becomes the proper name of Him to whom it
accrues in consequence of the dispensation. Nor is it subject to be shared in
by any other God, especially a rival, and one that has a dispensation of His
own, to whom it will be also necessary that He should possess names apart from
all others. For how happens it that, after they have devised different
dispensations for two Gods they admit into this diversity of dispensation a
community of names; whereas no proof could be more useful of two Gods being
rival ones, than if there should be found coincident with their (diverse)
dispensations a diversity also of names? For that is not a state of diverse
qualities, which is not distinctly indicated in the specific meanings of their
designations. Whenever these are wanting, there occurs what the Greeks call the
katachresis of a term, by its improper application to what does not belong to
it. In God, however, there ought, I suppose, to be no defect, no setting up of
His dispensations by katachrestic abuse of words. Who is this god, that claims
for his son names from the Creator? I say not names which do not belong to him,
but ancient and well-known names, which even in this view of them would be
unsuitable for a novel and unknown god. How is it, again, that he tells us that
"a piece of new cloth is not sewed on to an old garment," or that
"new wine is not trusted to old bottles," when he is himself patched
and clad in an old suit of names? How is it he has rent off the gospel from the
law, when he is wholly invested with the law,--in the name, forsooth, of
Christ? What hindered his calling himself by some other name, seeing that he preached
another (gospel), came from another source, and refused to take on him a real
body, for the very purpose that he might not be supposed to be the Creator's
Christ? Vain, however, was his unwillingness to seem to be He whose name he was
willing to assume; since, even if he had been truly corporeal, he would more
certainly escape being taken for the Christ of the Creator, if he had not taken
on him His name. But, as it is, he rejects the substantial verity of Him whose
name he has assumed, even though he should give a proof of that verity by his
name. For Christ means anointed, and to be anointed is certainly an affair of
the body. He who had not a body, could not by any possibility have been
anointed; he who could not by any possibility have been anointed, could not in
any wise have been called Christ. It is a different thing (quite), if he only
assumed the phantom of a name too. But how, he asks, was he to insinuate
himself into being believed by the Jews, except through a name which was usual
and familiar amongst them? Then 'tis a fickle and tricksty God whom you
describe! To promote any plan by deception, is the resource of either distrust
or of maliciousness. Much more frank and simple was the conduct of the false
prophets against the Creator, when they came in His name as their own God. But
I do not find that any good came of this proceeding, since they were more apt
to suppose either that Christ was their own, or rather was some deceiver, than
that He was the Christ of the other god; and this the gospel will show.
Augustine de doctrina christiana III.29 CAPUT
XXIX.---
Troporum cognitio necessaria. 40. Sciant
autem litterati, modis omnibus locutionis, quos grammatici graeco nomine tropos
vocant, auctores nostros usos fuisse, et multiplicius atque copiosius, quam
possunt existimare vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt.
Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt in Litteris sanctis, eorumque
scientia ad eas intelligendas aliquantum adjuvantur. Sed hic eos ignaris
tradere non decet, ne artem grammaticam docere videamur. Extra sane ut
discantur admoneo, quamvis jam superius id admonuerim, id est, in secundo
libro, ubi de linguarum necessaria cognitione disserui. Nam litterae, a quibus
ipsa grammatica nomen accepit, enim Graeci litteras vocant, signa utique sunt
sonorum ad articulatam vocem qua loquimur pertinentium. Istorum autem troporum
non solum exempla, sicut omnium, sed quorumdam etiam nomina in divinis Libris
leguntur, sicut allegoria, aenigma, parabola. Quamvis pene omnes ii tropi, qui
liberali dicuntur arte cognosci, etiam in eorum reperiantur loquelis, qui
nullos grammaticos audierunt, et eo quo vulgus utitur sermone contenti sunt.
Quis enim non dicit, Sic floreas? qui tropus metaphora vocatur. Quis non dicit
piscinam etiam [Col. 0081] quae non habet pisces, nec facta
est propter pisces, et tamen a piscibus nomen accepit? qui tropus
41.
Longum est isto modo caeteros persequi: nam usque ad illos pervenit vulgi
locutio, qui propterea mirabiliores sunt, quia contra quam dicitur significant,
sicuti est quae appellatur ironia vel antiphrasis. Sed ironia pronuntiatione
indicat quid velit intelligi, uti cum dicimus homini mala facienti, Res bonas
facis: antiphrasis vero ut contraria significet, non voce pronuntiantis
efficitur, sed aut verba habet sua, quorum origo e contrario est, sicut
appellatur lucus, quod minime luceat; aut consuevit aliquid ita dici, quamvis
dicatur etiam non e contrario, veluti cum quaerimus accipere quod ibi non est,
et respondetur nobis, Abundat; aut adjunctis verbis facimus ut a contrario
intelligatur quod loquimur, veluti si dicamus, Cave illum, quia bonus homo est.
Et quis talia non dicit indoctus, nec omnino sciens qui sint, vel quid vocentur
hi tropi? Quorum cognitio propterea Scripturarum ambiguitatibus dissolvendis
est necessaria, quia cum sensus, ad proprietatem verborum si accipiatur,
absurdus est, quaerendum est utique ne forte illo vel illo tropo dictum sit
quod non intelligimus; et sic pleraque inventa sunt quae latebant.
.
Moreover, I would have learned men to know that the authors of our Scriptures
use all those forms of expression which grammarians call by the Greek name
tropes, and use them more freely and in greater variety than people who are unacquainted
with the Scriptures, and have learnt these figures of speech from Other
writings, can imagine or believe. Nevertheless those who know these tropes
recognize them in Scripture, and are very much assisted by their knowledge of
them in understanding Scripture. But this is not the place to teach them to the
illiterate, lest it might seem that I was teaching grammar. I certainly advise,
however, that they be learnt elsewhere, although indeed I have already given
that advice above, in the second book --namely, where I treated of the
necessary knowledge of languages. For the written characters from which grammar
itself gets its name (the Greek name for letters being grammata are the signs of sounds made by the articulate voice with
which we speak. Now of some of these figures of speech we find in Scripture not
only examples (which we have of them all), but the very names as well: for
instance, allegory, enigma, and parable. However, nearly, all these tropes
which are said to be learnt as a matter of liberal education are found even in
the ordinary speech of men who have learnt no grammar, but are content to use
the vulgar idiom. For who does not say, "So may you flourish?" And
this is the figure of speech called metaphor. Who does not speak of a fish-pond
in which there is no fish, which was not made for fish, and yet gets its name
from fish? And this is the figure called catachresis.
41.
It would be tedious to go over all the rest in this way; for the speech of the
vulgar makes use of them all, even of those more curious figures which mean the
very opposite of what they say, as for example, those called irony and
antiphrasis. Now in irony we indicate by the tone of voice the meaning we
desire to convey; as when we say to a man who is behaving badly, "You are
doing well." But it is not by the tone of voice that we make an
antiphrasis to indicate the opposite of what the words convey; but either the
words in which it is expressed are used in the opposite of their etymological
sense, as a grove is called lucus from its want of light; or it is customary to
use a certain form of expression, although it puts yes for no by a law of
contraries, as when we ask in a place for what is not there, and get the
answer, "There is plenty;" or we add words that make it plain we mean
the opposite of what we say, as in the expression, "Beware of him, for he
is a good man." And what illiterate man is there that does not use such
expressions, although he knows nothing at all about either the nature or the
names of these figures of speech? And yet the knowledge of these is necessary
for clearing up the difficulties of Scripture; because when the words taken
literally give an absurd meaning, we ought forthwith to inquire whether they
may not be used in this or that figurative sense which we are unacquainted
with; and in this way many obscure passages have had light thrown upon them.
Vol. 82
Isidore, LIBER PRIMUS, DE GRAMMATICA.
1.
Tropos Graeco nomine Grammatici vocant, qui Latine modi locutionum
interpretantur. Fiunt autem a propria significatione 59 [d
1Kb] ad non propriam similitudinem. Quorum omnium nomina
difficillimum est annotare, sed ex omnibus Donatus [e 1Kb]
tredecim usui tradenda conscripsit.
2.
Metaphora est verbi alicujus usurpata translatio, [Col. 0112C] sicut
cum dicimus, fluctuare segetes, gemmare vites, dum in iis rebus
fluctus et gemmas non invenimus, in quibus haec verba aliunde transferuntur,
sed hae atque aliae tropicae locutiones ad ea quae intelligenda sunt propterea
figuratis amictibus obteguntur, ut sensum legentis exerceant, et ne nuda atque
in promptu posita vilescant.
3.
Fiunt autem metaphorae modis quatuor: ab animali ad animale, ut, aligeros
conscendit equos; metaphorice loquens miscuit quadrupedi alas avis, et quo
cursu deserta petiverit, miscuit volatili cursum quadrupedis. Ab inanimali ad
inanimale, ut, Pontum pinus arat; sulcum premit alta carina. Miscuit
usum terrae aquis, dum arare et sulcum premere ad terram
pertineat, non ad mare.
[Col. 0112D] 4. Ab inanimali ad animale, ut florida
juventus; miscuit flores inanimales juventuti quae animam habet. Ab
animali ad inanimale, ut:
Tu, Neptune pater, cui tempora cana crepanti
Cincta salo resonant, magnus cui perpete mento
Profluit Oceanus, et flumina crinibus errant.
[Col. 0113A] Mentum enim, et tempora, et crines
non ad Oceanum pertinent, sed ad homines.
5.
Sic et alia rerum nomina de alio genere in aliud genus decentissime decoris
gratia transferuntur, ut oratio perornetur. Metaphora autem, aut partis unius
est, ut, fluctuare segetes: non potes dicere segetare fluctus;
aut antistropha est, id est, reciproca, ut remigium alarum. Nam et
alae navium, et alarum remigia dicuntur.
6.
catachresis, est alienae rei nomen appositum: haec eo a metaphora differt, quod
illa vocabulum habenti largitur; haec quia non habet proprium, alieno utitur,
ut,
Faciemque simillima lauro;
et,
[Col. 0113B]
. . . . Nunc una ambae junctisque feruntur
Frontibus, et longa sulcant vada salsa carina.
Dum facies, et frons tantum animalium et hominum sint. Quod
nomen si poeta non apposuisset navi, quid proprium eidem parti diceret non
haberet.
60 7. Metalepsis tropus a praecedente
indicans quod sequitur:
[a 1Kb] Inque manus chartae nodosaque venit arundo.
Nam per manum verba, per arundinem litterae significatae
sunt.
8.
Metonymia est Transnominatio ab alia significatione ad aliam proximitatem
translata. Fit autem multis modis; aut enim per id quod continet id quod
continetur ostendit, ut theatra plaudunt, prata mugiunt, dum illic
homines plaudant, hic boves mugiant; [Col. 0113C] aut contra
per id quod continetur id quod continet, ut jam proximus ardet Ucalegon,
dum non ille, sed domus ejus arderet.
9.
Item per inventorem id quod inventum est, ut, sine Cerere et Libero friget
Venus, et commistam Vulcanus (mittit) ad astra favillam. Vult
enim per Cererem frumenti inventricem intelligere panem; per Liberum
inventorem vitis, vinum; per Venerem, libidinem; per
Vulcanum, ignem. At contra per inventum inventorem demonstrat, ut, [b
1Kb] Vinum precamur, pro Libero, qui vinum apud Graecos
invenit.
10.
Item per efficientem, id quod efficitur, sicut, pigrum frigus, quod
pigros homines faciat; et, timor pallidus, eo quod pallidos homines
reddat. At contra per id quod efficitur, efficiens, ut:
[Col. 0113D] Jungit equos auro genitor, spumantiaque addit
Frena feris.
Spumantia frena dixit, cum utique non ipsa faciant spumas, sed equus
qui ea gerit spumis conspergat infusis.
Antonomasia
est pro nomine, id est vice nominis posita: ut Maia genitus pro Mercurio;
qui tropus fit tribus modis: ab animo, ut, magnanimusque Anchisiades;
a corpore, ut ipse arduus; extrinsecus, ut:
[Col. 0114A] Infelix puer, atque impar congressus Achilli.
12.
Epitheton, Supra nomen, praeponitur enim proprio nomini, 61 ut
Alma Ceres, obscenique canes, importunaeque volucres. Inter
antonomasiam autem et epitheton hoc differt, quod antonomasia, pro vice nominis
ponitur; Epitheton autem nunquam sine nomine est. [d 9Kb]
Quibus duobus tropis, vel vituperamus aliquem, vel ostendimus, vel laudamus.
13.
Synecdoche est Conceptio, cum a parte totum, vel a toto pars intelligitur. Eo
enim et per speciem genus et per genus species demonstratur; sed species pars
est, genus autem totum. A toto enim pars intelligitur, ut:
Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus
Trans pontum fugat.
[Col. 0114B] Non enim totus annus est frigidus, sed pars anni,
id est, hiems. At contra a parte totum: ut, flammas cum regia puppis
extulerat. Ubi non solum puppis, sed navis; et non navis, sed qui in ea;
et non omnes, sed unus flammas extulit.
14.
Onomatopoeia, nomen fictum ad imitandum sonum vocis confusae, ut stridor
valvarum, hinnitus equorum, mugitus boum, balatus
ovium.
15.
Periphrasis est Circumloquium, dum res una plurimis verbis significatur, ut, auras
vitales carpit. Significavit enim per copulationem verborum unam rem, hoc
est, vivit. Hic autem tropus geminus est; nam aut veritatem splendide
producit, aut foeditatem circuitu evitat. Veritatem splendide producit, sicut:
Et jam prima novo spargebat lumine terras,
[Col. 0114C] Tithoni croceum linquens aurora cubile.
Vult enim dicere, jam lucescebat, aut dies ortus erat.
Foeditatem circuitu devitat, sicut:
placidumque petivit
Conjugis infusus gremio per membra soporem.
Hoc enim circuitu evitat obscoenitatem, et decenter ostendit concubitum:
16.
Hyperbaton est Transcensio, cum verbum aut sententia ordine commutatur. Hujus
species quinque sunt: Anastrophe, hysteron proteron, parenthesis, tmesis,
synchesis.
Anastrophe,
verborum ordo praeposterus, ut littora circum, pro circum littora.
17.
Hysteron proteron, sententia ordine commutata, ut:
Postquam altos tetigit fluctus, et ad aequora venit.
[Col. 0114D] Ante enim ad aequora venit, et sic tetigit
fluctus.
62 18. Parenthesis, ubi [e 1Kb]
interponimus sententiam, qua ex medio remota, integer sermo perdurat, ut,
Aeneas (neque enim patrius consistere mentem
Passus amor) rapidum ad naves praemittit Achatem.
Est enim ordo: Aeneas rapidum praemittit Achatem, nam illud in medio
parenthesis est.
[Col. 0115A] 19. Tmesis est sectio unius nominis per
interpositionem verborum ut
. . . Multo nebulae circum Dea fudit amictu,
pro circumfudit.
20.
Synchesis est, ubi ex omni parte confusa sunt verba, ut illud: Juvenes,
fortissima frustra pectora, si vobis audentem extrema cupido est certa sequi,
quae sit rebus fortuna videtis. Excessere omnes, adytis arisque relictis, dii
quibus imperium hoc steterat; sucurritis urbi incensae; moriamur, et in media
arma ruamus. [a 1Kb] Ordo talis est: Juvenes
fortissima pectora frustra succurritis urbi incensae, quia excessere dii,
quibus hoc imperium steterat. Unde si vobis cupido certa est me sequi audentem
extrema, ruamus in media arma, et moriamur.
21.
Hyperbole est excelsitas fidem excedens [Col. 0115B] ultra
quam credendum est, ut, sidera verberat unda, et, terram inter
fluctus aperit. Hoc enim modo ultra fidem aliquid augetur, nec tamen a
tramite significandae veritatis erratur, quamvis verba quibus indicatur
excedant, ut [b 1Kb] voluntas loquentis non fallentis
appareat; quo tropo non solum augetur aliquid, sed et minuitur. Augetur, ut, velocior
aura; minuitur, ut, mollior pluma, durior saxo.
22.
[c 1Kb] Allegoria est alieniloquium, aliud enim sonat,
aliud intelligitur; ut, tres littore cervos conspicit errantes: ubi
tres duces belli Punici, vel tria bella Punica significantur. Et in Bucolicis, Aurea
mala decem misi, id est, ad Augustum decem eclogas pastorum. Hujus tropi
plures sunt species, ex quibus eminent septem: ironia, antiphrasis, aenigma,
charientismos, paroemia, sarcasmos, astysmos
[Col. 0115C] 63 23. [d 1KbIronia
est sententia per pronuntiationem contrarium habens intellectum. Hoc enim tropo
cal lide, aut per accusationem, aut per insultationem aliquid dicitur, ut est
illud: . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vestras, Eure, domos, illa se jactet in aula
Aeolus, et clauso ventorum carcere regnet.
Et quomodo aula, si carcer est? Solvitur enim pronuntiatione. Nam carcer
pronuntiatio est; jactet in aula, ironia est; et totum per contrariam
pronuntiationem enuntiatur, per ironiae speciem, quae laudando deridet.
24.
[e 1Kb] Antiphrasis est sermo e contrario intelligendus, ut
lucus, quia caret luce per nimiam nemorum umbram: et manes,
id est, mites, et modesti, cum [Col. 0115D] sint
terribiles et immanes; et Parcae et Eumenides Furiae, quod
nulli parcant, vel benefaciant. Hoc [Col. 0116A] tropo, et
nani Atlantes, et caeci videntes, et vulgo Aethiopes argentei
appellantur.
25.
Inter ironiam autem, et antiphrasim hoc distat, quod ironia pronuntiatione sola
indicat quod intelligi vult, sicut cum dicimus homini agenti male: Bonum
est quod facis. Antiphrasis vero non voce pronuntiantis significat
contrarium, sed suis tantum verbis, quorum origo contraria est.
26.
Aenigma est quaestio obscura, quae difficile intelligitur, nisi aperiatur, ut est
illud: De comedente exivit cibus, et de forti egressa est dulcedo,
significans ex ore leonis favum extractum. Inter allegoriam autem et aenigma
hoc interest, quod allegoriae vis gemina est, et sub re alia aliud figuraliter
indicat. Aenigma vero tantum sensus obscurus est, [Col. 0116B] et
per quasdam imagines adumbratus.
27.
[f 1Kb] Charientismos est tropus quo dura dictu gratius
proferuntur, uti cum interrogantibus nunquid nos quaesierit aliquis,
respondetur: Bona fortuna. Unde intelligitur, neminem nos quaesisse.
28.
[g 1Kb] Paroemia est rebus et temporibus accommodatum
proverbium. 64 Rebus, ut, contra stimulum calces, dum
significatur adversis resistendum. Temporibus, ut, Lupus est in fabula.
[h 1Kb] Aiunt enim rustici vocem hominem perdere, si eum
prior lupus viderit. Unde et subito tacenti dicitur istud proverbium, Lupus in
fabula.
29.
[i 1Kb] Sarcasmos est hostilis irrisio, cum amaritudine,
ut:
Referes ergo haec, et nuntius ibis
Pelidae genitori. Illi mea tristia facta
[Col. 0116C] Degeneremque Neoptolemum narrare memento:
30.
Huic contrarius est astysmus, id est, urbanitas sine iracundia, ut illud:
Qui Bavium non odit, amet tua carmina, Maevi,
Atque idem jungat vulpes, et mulgeat hircos,
id est: qui Bavium non odit, pro poena ei contingat ut diligat Maevium. Fuerunt
autem Maevius et Bavius poetae pessimi, et inimici Virgilii. Qui hos ergo
diligit, faciat quae contra naturam sunt, id est, jungat vulpes, et mulgeat
hircos.
31.
Homoeosis est quae Latine interpretatur similitudo; per quam minus notae rei
per similitudinem ejus quae magis nota est panditur demonstratio. Hujus species
sunt tres; icon, parabola, paradigma, id est, imago, comparatio, exemplum.
[Col. 0116D] 32. Icon est imago, cum figuram rei ex
Simili genere conamur exprimere, ut:
[Col. 0117A] Omnia Mercurio similis, vocemque coloremque
Et crines flavos, et membra decora juventae.
Congrua enim est similitudo de specie cujus persona inducitur.
33.
Parabola est comparatio ex dissimilibus rebus, ut,
qualis in arvis
Aestiferae Libyae viso leo cominus hoste
Subsedit;
ubi leoni Caesarem comparavit, non ex suo, sed ex alieno genere similitudinem
faciens.
34.
Paradigma est exemplum dicti, vel facti alicujus, aut ex simili, aut ex
dissimili genere, conveniens ei quam proponimus rei; ita: [a 1Kb]Tam
fortiter periit apud Hipponem Scipio, quam Uticae Cato.
65 35. Similitudo autem tribus modis fit:
a pari, a majore, a minore. A pari:
[Col. 0117B] Ac veluti magno in populo cum saepe coorta
est
Seditio.
A majore ad minus:
Qualiter expressum ventis per nubila fulmen;
a minore ad majus:
Si potuit manes arcessere conjugis Orpheus
Threicia fretus cithara fidibusque canoris
quasi dicat, re parva et brevi, id est, si ille cithara fretus, ego pietate.
Humbertus Silvae
Candidae 1061 A.D.
CAPUT XV. De
propriis et impropriis dictionibus, et vanitate Simoniacorum.
[Col. 1038A]
Haec
igitur et hujusmodi orthodoxorum Patrum dicta si pia aure audissent et
catholici cordis oro ruminassent, tandemque nobiscum Spiritum sanctum nec posse
vendi nec comparari praedicarent; sed suam damnationem negligentes aut
dissimulantes, suscipiunt quidem improprie et usualiter loquentes sanctos
Patres, sed respuunt proprie et regulariter seipsos exponentes. Usualiter
siquidem vel improprie B. Gregorius loquitur ubi dicit quod sacri ordines a
talibus conferantur; sed regulariter et proprie semetipsum exponit quid de
illis ordinibus intelligi velit, ubi inserit, per Simoniacam haeresim, [Col.
1038B] neque quidquam spiritualis gratiae intervenit, ubi maligna
haeresis mediatrix fuerit. Sic et ibi usualiter loquitur, ubi dicit quod
homines Spiritum sanctum praemiis assequuntur, sed regulariter sese exponit,
quid quod intelligi velit, ubi inserit quem divino munere habere despiciunt.
Quis enim sine Deo Spiritum sanctum, scilicet donum ejus, habere potest? Neque
enim aliud Deus, aliud donum ejus, id est Spiritus sanctus, quamvis merito
dicatur et sit alius. Qui modus locutionis tam creber in divinis vel humanis
reperitur litteris, seu etiam in quotidianis confabulationibus nostris, ut
prisci grammatici proprio tropo, qui catachresis dicitur, cum donari, vel
odorari consueverint. Cujus etiam vocabuli vim taliter edocent. Cathachresis
est usurpatio [Col. 1038C] alieni nominis, ut piscina, cum pisces
non habeat. Fit ergo tropo hoc, ut res non habens suum nomen, usurpet alienum.
Itaque constat hoc modo sanctos Patres nostros aliena nomina rite ex aliqua
rerum similitudine usurpasse, ubi eis propria, quae utique pauca sunt, et
aliquando narrationi minus apta contingit non adesse.
Unde
cum plurimi alii, tum etiam B. papa Innocentius dicit quosdam ab haereticis
ordinatos, cum statim astruat nihil ex illa ordinatione nisi damnationem
adeptos. Quod si proprie loquens dixisset ab haereticis damnatos, putaretur
dixisse aliquos catholicos ab haereticis depositos aut excommunicatos. Quin
etiam ipse B. Gregorius, qua intentione sacros ordines [Col. 1038D] a
talibus conferri vel spiritualem gratiam vendi, aut emi, et hujusmodi caetera
dixerit, in fine suae narrationis ostendit, ubi protestatur benedictionem illis
in maledictionem converti, et ad hoc promoveri ut fiant haeretici. Ad quod fac
nus emendandum quisquis, officii sui consideratione, vehementer non exarderet,
cum auctore hujus haereseos portionem se habiturum incunctanter sciret? Hoc
quoque modo locutionis pene quotidie dicitur quis vendere Deum, cum justitiam
vendit, cum constet neutrum posse vendi, sed utrumque pretio offendi; neque
enim venditor aliud concedit nisi falsitatem, nec emptor aliud accipit nisi
eamdem, pro qua parem utrique incurrunt damnationem. Et tamen cum uterque vere
sit reus, et sua ipsius conscientia teste uterque damnatus, [Col.
1039A] unus eorum judex abusive dicitur, alter vero absolutus, cum
potius sit obligatus. Sic et apud haereticos dicuntur esse episcopi,
sacerdotes, et reliquorum ordinum, cleri, ecclesiae, ordinationes,
consecrationes, sacrificia et reliqua omnia sacramenta, sed nomine tenus et
specie tenus tantum, non autem aliqua virtute et veritate ipsarum rerum. Nec mirum,
cum et apud ethnicos pene omnia nostrorum sacramentorum nomina reperiantur,
quibus tamen solum sacrilegium, non autem aliquam sanctitatem, aut veritatem
inesse, nemo nisi insanus arbitratur: quidquid enim sine fide est peccatum est (Rom.
XIV, 23.) Quapropter nullus jam usurpatus, et in propriis dictionibus
seductus a propria et intima sacramentorum veritate aberret, ut credat, aut
praedicet se [Col. 1039B] vel quemquam alium gratis aut non
gratis accipere posse a quolibet, quia quod quaerit nec accipit, nec habet.
Quantolibet enim studio piscinae incumbas, aut insistas, ut pisces tibi, quos
quia non accepit non habet, ex ea capias, nihil tibi nomen ejus vel rei
similitudo nisi vanam fatigationem praestat, sive gratis, sive non gratis id
exigas. Restat ergo ut Simoniaci sacerdotes cum aliis haereticis ad
comparationem sacerdotum qui gratia Dei sunt id quod sunt (I Cor. XV,
10), non incongrue assimilentur statunculis, velauri argentique
simulacris, quae, sicut Psalnista canit »os habent, et non loquentur; oculos
habent, et non videbunt; aures habent, et non aulient; nares habent, et non
odorabunt; nec est spiritus in ore ipsorum. Manus habent et non palparunt; [Col.
1039C] pedes habent et non ambulabunt; non clamasunt in gutture suo (Psal.
CXIII, 5-7).« Neque enim ea fides, sed perfidia adinvenit.
Unde,
cum nomina eadem et aliquam verorum membrorum similitudinem aure tenus, sive
oculo tenus referant, nihil tamen veritatis in se retinent. Nam os eorum nil,
nisi oris veri inane nomen et quantulamcunque similitudinem, tamen vanam,
praetendit, cum ex materia, factura, et efficientia omnino dissimile sit,
scilicet careat ossibus, compagibus, nervis, venis, sanguine, carne, cute, vita
et motu, gustandi, flandi, spuendi, sive screandi effectu hoc et de caeteris
membris dictum puta, quibus nec sibi nec cuiquam valent prodesse, aut aliqua
efficere simulacra. Simoniaci ergo sacerdotes, instar simulacrorum, [Col.
1039D] nonnisi inane nomen catholicorum sacerdotum, et exterioris
cultus eorum similitudines usurpantes, quia mediatrice avaritia, quae est
idolorum servitus (Ephes. V, 5), auro et argento facti sunt,
quasi simulacra aurea vel argentea ab idololatria acceperunt. Quorum quia omnia
sunt fucata, patet profecto quod minime aestimanda sint quae apud eos dicuntur
sacramenta. Unde et episcopus talium factor, etiamsi pridem computabatur
catholicus, accedente sibi pretio, fit et ipse statunculus; pariterque
simulacra, vel potius idololatrae quotquot spem salutis in eis ponentes, eorum
vanitatem reverentur, secundum quod Psalmista imprecatur: »Similes illis fiant
qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis (Psal. CXIII, [Col.
1040A] 8).« Et iterum: »Confundantur omnes qui adorant sculptilia, et
qui gloriantur in simulacris suis (Psal. XCVI, 7).« Nonne
gloriantur in simulacris suis qui praedicant ratas consecrationes fieri a
Simoniacis? Unde necesse est confundantur, quia, quod constat non acceptum, nec
pretio poterit conferri cuiquam hominum. Et quia quod unusquisque colit, hoc
fit, simulacrum fit qui simulacrum colit, sicut Deus fit qui Deum colit,
gratia, tamen non natura, ut ait Psalmista: Ego dixi: Dii estis (Psal
LXXXI, 6). Unde avarissimi homines, pecuniam tanquam deum colentes
alienum, omnipotentem eam, sicut pagani quoscunque deos suos, aestimant, in
tantum ut Spiritum sanctum sibi subjicere praevaleat. Et sese majestatem
immensam metiri conantes, qui, viso [Col. 1040B] nummo, ipsi
pallent, et ad ejus nutum fasque nefasque exercent, omnino credunt Deo placere
quae ipsis non potest non placere; quorum insaniam Satiricus etiam redarguit
sic:
Curvae in terris animae, et coelestium inanes.
Quid juvat hoc templis nostros immittere mores,
Et bona diis ex hac scelerata ducere culpa?
Quod
si ethnicus, ratione abusus, crederet idola deos esse omnipotentes, et totius
boni auctores, tamen, tanquam rationale animal, ratione ad hoc tractus est ut
quos credebat summe bonos, consequenter quoque crederet non posse eis placere
vitiosas hominum affectiones sive passiones; summa enim virtus necesse est
totius vitii sit expers. Putasne Christiani sint, qui Patrem luminum, a quo est
et [Col. 1040C] descendit omne datum optimum, et omne donum
perfectum (Jac. I, 17), ducunt adeo imperfectum ut pecuniis,
quas super omnia diligunt, credant se posse sibi conciliare, et conquirere
ipsius summum donum, nec posse Deo non placere, quod ipsis sic placet negotium?
Joannes Cotto
xii century De Modis
Modi
a moderando sive modulando vocati sunt, quia videlicet per eos cantus
moderatur, vel regitur, vel modulatur, vel componitur. Quicunque enim musicae
habens notitiam regularem cantum componere curat, prius ad quem tonum evenire
faciat, secum destinat. Ideo autem musicae habens notitiam diximus, quia artis
expers, et si recte facit quod facit, tamen quoniam inscius facit,
parvipenditur, praesertim cum et mimi et chorearum praecentores plerumque
dulciter canant, quod eis non ars, sed natura subministrat. Tropi a convenienti
conversione dicti; quomodocunque enim cantus in medio varietur, ad finalem
semper per tropos, vel tonos convenienter convertitur. Quos autem nos [Col.
1403C] modos vel tropos nominamus, Graeci phthongos vocant. Et
sciendum, quod eos tonos appellari Guidoni incongruum videtur, et abusivum. Nos
autem, si rem diligentius intuamur, non omnino abusivum videbitur vocabulum
istud. Latini quippe inopia eloquii plerumque propriis carent indiciis, cum
demonstrationibus interdum necessitate compulsi aliena sibi vocabula usurpando
asciscunt, quod Graeci vocant. Cum ergo
Latini antiqui consonantiam quamdam in musica tantummodo tonum vocarent,
grammatici et accentus orationis, vel distinctiones tonos appellare usurpato
nomine coeperunt. Rursus latini cantores non parvam esse similitudinem inter
cantus et accentus prosaicae locutionis [Col. 1403D] modosque
psallendi considerantes, nomen hoc commune utrisque esse sanxerunt. Sicut enim
toni vel accentus in tres dividuntur species, scilicet gravem, circumflexum,
acutum, ita in cantu tres distinguuntur varietates. Nam cantus nunc in gravibus
vagatur ut in offertorio illo, In omnem terram; nunc circa finales
quasi quadam circumflexione versatur, ut in antiphona illa, benedicat nos;
nunc in acutis quasi saltando movetur, ut in antiphona illa, veterem
hominem. Vel certe toni dicuntur ad similitudinem tonorum, quos Donatus
distinctiones vocat; sicut enim in ipsa tres considerantur distinctiones, [Col.
1404A] quae et pausationes appellari possunt, scilicet colon, vel
membrum, comma incisio, periodus clausura sive circuitus, et ita in cantu. In
prosa quippe quando suspensive legitur, colon vocatur; quando per legitimum
punctum sententia dividitur comma; quando sententia ad finem deducitur periodus
est. Verbi gratia: Anno quintodecimo imperii Tiberii Caesaris, hic in
omnibus punctis colon est, deinde ubi subditur, sub principibus sacerdotum
Anna et Caipha, comma est: in fine autem versus verbi est Zachariae
filium in deserto, periodus est. Similiter cum cantus in quarta a finali
voce per suspensionem pausat, colon est; cum in medio ad finalem reducitur,
comma est; cum in fine ad finalem pervenit, periodus est. Ut in hac antiphona, Petrus
autem, [Col. 1404B] colon, servabatur in carcere,
comma, et oratio fiebat, colon, pro eo sine intermissione,
comma, ab ecclesia ad Dominum, periodus. Qua in re animadverti potest,
quod modi non omnino abusive toni vocantur, nec incongrue distinctionum, seu
accentuum nomen sortiuntur, quorum varietates imitantur. Quod autem in prosa
grammatici colon, comma, periodum vocant, hoc in cantu quidam musici diastema,
systema, teleusin nominant. Significat autem diastema distinctum ornatum, qui
fit, quando cantus non in finali, sed in alia decenter pausat; systema
conjunctum ornatum indicat, quoties in finali decens melodiae pausatio;
teleusis finis est cantus.
The
Ends of rhetoric : history, theory, practice PLACE: Stanford, Calif. : PUBLISHER:
Stanford University Press, YEAR: 1990 Patricia Parker, "Metaphor and
Catachresis," pp. 60-73 -- concerned with notions of freedom and control,
conscious and unconscious
Jacques
Derrida, "La mythologie blanche," Poétique
5 (1971) and in English, New Literary
History 6 (1974) 5-74.
Thomas Wilson
Abusion, called of the Grecians Catachresis, is when for a
certaine proper woorde, wee vse that whiche is moste nigh vnto it: As in
calling some water, a fishe Pond, though there be no fishe in it at all: or els
whe we saie, here is longe talke, and small matter. Whiche are spoken
vnproperlie, for we can not measure, either talke, or matter by length, or
breadth.
|
Vivre avec 400 mots
Le langage des jeunes des cités peut faire rire. Il renforce aussi leur exclusion La phrase a jailli mécaniquement. C'était il y a deux mois, à Grenoble.
Sihem, 14 ans, venait d'intégrer l'Espace adolescents, une structure
d'accueil visant à rescolariser des jeunes de 14 à 21 ans en rupture de
scolarité ou aux portes de la délinquance. L'Espace adolescents de Grenoble, placé sous la tutelle du Comité dauphinois d'action socio-éducative (Codase), met justement l'accent sur le réapprentissage du langage. La plupart des adolescents qui arrivent ici présentent des difficultés avec la langue française, à laquelle ils ont substitué une langue "des cités" souvent comprise d'eux seuls."Nous essayons de les en détacher, le plus souvent par l'entremise de jeux, explique Marie-France Caillat, éducatrice au sein de la structure. A chaque fois, par exemple, qu'un jeune emploie l'expression "sur la vie de ma mère", nous prononçons immédiatement devant lui le prénom de sa mère, ce qui a pour effet de le déstabiliser. Quand un autre lance "sur le Coran" à la manière d'un juron, nous lui faisons reprendre sa phrase en remplaçant "Coran" par "canard". On arrive, comme ça, à faire changer leurs habitudes linguistiques. Mais ce n'est pas simple. Ces jeunes donnent l'impression d'être de véritables friches. On dirait que rien n'a été cultivé chez eux, qu'ils se sont constitués tout seuls." Les enseignants et les éducateurs qui cohabitent dans cet établissement ne s'appliqueraient pas à sevrer ces jeunes de leur langage si celui-ci n'était pas devenu trop "encombrant" en dehors de leurs quartiers. Qu'on l'appelle "argot des cités", "parler banlieue" ou "langage des jeunes", ce jargon a été beaucoup étudié "culturellement". Des chercheurs ont décrypté sa structure, décortiqué son vocabulaire, répertorié ses emprunts aux langues des communautés immigrées. Des artistes en ont fait un sujet en tant que tel, comme le réalisateur Abdellatif Kechiche avec L'Esquive, grand vainqueur de la dernière cérémonie des Césars. Bernard Pivot a glissé des "meufs" dans une de ses dictées. Les dictionnaires ont même ouvert leurs pages à certains de ses mots, comme teuf, keum, keuf ou beur (et beurette), également tirés du verlan. N'était-ce pas oublier que ce langage, généralement débité à toute vitesse et sans beaucoup articuler, se heurte aussi à une autre réalité : celle du monde extérieur et de la vie de tous les jours ? Pas simple de chercher du travail, d'ouvrir un compte en banque ou de s'inscrire à la Sécurité sociale quand on ne possède que "350 à 400 mots, alors que nous en utilisons, nous, 2 500", estime ainsi le linguiste Alain Bentolila, pour qui cette langue est d'une "pauvreté" absolue. "Je veux bien qu'on s'émerveille sur ce matériau linguistique, certes intéressant, mais on ne peut pas dire : "Quelle chance ont ces jeunes de parler cette langue !", objecte ce professeur de linguistique à la Sorbonne. Dans tout usage linguistique, il existe un principe d'économie qui consiste à dépenser en fonction de ce qu'on attend. Si je suis dans une situation où l'autre sait quasiment tout ce que je sais, les dépenses que je vais faire vont être minimes. En fait, "ça va sans dire". Et si "ça va sans dire", pourquoi les mots ? Cette langue est une langue de proximité, une langue du ghetto. Elle est parlée par des jeunes qui sont obligés d'être là et qui partagent les mêmes anxiétés, les mêmes manques, la même exclusion, le même vide." Selon lui, "entre 12 % et 15% de la population jeune" utiliserait aujourd'hui exclusivement ce langage des "ticés"(cités). Dans l'agglomération grenobloise, "un bon tiers des 800 jeunes que nous suivons sont confrontés à des problèmes d'expression, témoigne Monique Berthet, la directrice du service de prévention spécialisée du Codase. Et plus ça va, plus leur vocabulaire diminue. On voit souvent, dans nos structures, un jeune prendre le téléphone et demander abruptement : "Allô ?... C'est pour un stage." A l'autre bout du fil, la personne doit alors deviner que son interlocuteur est un élève de troisième et qu'il sollicite un stage de découverte." Convaincre des jeunes de renoncer à leur argot, comme on le fait à Grenoble, relève du défi. "Ils sont très réticents quand on leur propose de revenir au b.a.-ba du français. Il arrive même qu'ils nous jettent leur cahier à la figure, raconte Aziz Sahiri, conseiller technique au Codase et ancien adjoint au maire de Grenoble en charge de la prévention de la délinquance (1989-1995). Pour eux, parler bien ou mal, c'est anecdotique. On se doit pourtant de les convaincre qu'il n'y pas d'autre choix que de posséder le code commun général. C'est le seul moyen, pour eux, de sortir de leur condition. Ils sont condamnés à parler le français commun. Et leur peine, c'est l'école." Est-ce un hasard si des spécialistes en prévention de la délinquance s'intéressent autant à cette "fracture linguistique" ? De la carence orale à la violence physique, le pas peut être rapide. "L'incapacité à s'exprimer génère de la frustration. Faute de mots, l'instrument d'échange devient alors la castagne. Et moins on est capable d'élaborer des phrases, plus on tape", poursuit Aziz Sahiri. Sa collègue, Monique Berthet, se souvient d'un jeune incapable d'expliquer les raisons de son retard à un atelier : "Son impuissance à dire l'a conduit dans un registre d'agressivité. Il s'en est pris aux objets qui étaient là, en l'occurrence des pots de peinture. Il était comme acculé par les mots." Alain Bentolila a été témoin, lui, d'une scène de "passage à l'acte" encore plus symptomatique au tribunal de Créteil. Accusé d'avoir volé des CD dans un supermarché, un jeune se faisait littéralement "écraser", ce jour-là, par l'éloquence d'un procureur verbeux à souhait. "Le gars n'arrivait pas à s'exprimer, raconte le linguiste. Le procureur lui a alors lancé : "Mais arrêtez de grogner comme un animal !" Le type a pris feu et est allé lui donner un coup de boule. J'ai eu l'impression que les mots se heurtaient aux parois de son crâne, jusqu'à l'explosion. Quand on n'a pas la possibilité de laisser une trace pacifique dans l'intelligence d'un autre, on a tendance, peut-être, à laisser d'autres traces. C'est ce qu'a voulu faire ce gars en cassant le nez de ce procureur." Une "trace" chèrement payée : six mois de prison ferme. Le plus étonnant, toutefois, dans cet idiome né au pied des HLM, est son succès loin des quartiers défavorisé. Des expressions comme "niquer sa race", "kiffer une meuf" ou "j'hallucine grave" s'enracinent dans les centres-villes. L'inimitable accent "caillera" (racaille) accompagne le mouvement, de même que certaines onomatopées, comme ce petit claquement de langue lâché en fin de phrase pour acquiescer un propos. "Tout cela donne un genre, un "zarma", comme disent les jeunes, observe Alain Bentolila. La langue des cités présente une facilité linguistique assez enviable, qui peut devenir de l'ordre du modèle pour les classes moyennes. Ce qui est un échec - parler 350 mots quand il en faut 2 500 - devient alors un signe de reconnaissance et de regroupement. Il faut parler cette langue pour ne pas passer pour un bouffon ou un intello." "Langage des exclus" désormais parlé par des non-exclus, cet argot serait-il en train de perdre son âme ? Non, car sa caractéristique est aussi de muer en permanence. Le parler urbain d'aujourd'hui n'a presque plus rien à voir avec la tchatche de la fin des années 1990. Le verlan serait ainsi en très nette perte de vitesse dans le processus de renouvellement du vocabulaire banlieusard. "On ne l'utilise pratiquement plus, car le verlan est passé dans le domaine public !", s'amuse Franck, qui vit dans le quartier du Bois sauvage, à Evry. Avec sept autres jeunes de sa cité, Franck travaille sur l'élaboration d'un "lexique de la banlieue". Depuis un an, ces garçons et filles de 16 à 22 ans aux parcours scolaires agités s'emploient à donner une définition et une étymologie à quelque 300 mots et expressions dûment sélectionnés. Les innovations les plus récentes figurent dans cet ouvrage, qu'ils espèrent publier en septembre. Quelques extraits ? Un jeune affirme, par exemple, qu'il se sent "moelleux", quand il a la flemme de bouger. S'il "est Alcatraz",c'est que ses parents lui interdisent de sortir de chez lui. Et s'il "est en bordel", il faut seulement comprendre qu'il est train de galérer. Emprunté à l'anglais, le mot "bad" ne veut pas dire "mauvais", mais son contraire "bon" - preuve que le jeu est bien de brouiller les pistes. La palme de la métaphore revient toutefois à l'expression "boîte de six", utilisée pour décrire un fourgon de police : une allusion aux emballages de poulet frit, de type nuggets, vendus chez McDonald's. Par extension, une "boîte de vingt"désigne un car de CRS. "Quand tu utilises pour la première fois un mot et que ce mot reste dans le langage, c'est une grande fierté", indique Cédric. "Surtout que le vocabulaire n'est pas le même d'un département à l'autre, d'une ville à l'autre, et même parfois d'une cité à l'autre, souligne Dalla. L'autre jour, je suis allée dans le 95 : là-bas, une meuf, c'est une darzouze. Je ne sais pas d'où ça vient." A Evry, dans le 91, les garçons appellent les filles des "cuisses" et les filles nomment les garçons des "bougs", contraction du créole "bougres". Dalla et ses copines ont aussi leur "propre vocabulaire pour ne pas se faire comprendre des mecs". Elles s'envoient également entre elles du "frère" à tire-larigot. Alors que Franck, le Blanc, et Cédric, le Noir, s'appellent respectivement "négro". "Cela ne veut pas dire qu'on est racistes. Blacks, Blancs ou "Hindous", on a tous grandi dans la même cité. On peut se permettre des familiarités sur nos différences de culture. C'est un jeu", explique Franck. S'ils se sont lancés dans ce projet de lexique, c'est pour "faire un pont avec l'extérieur" et montrer que cette langue est " le plus beau des langages, le plus imagé". Mais rappeler, aussi, qu'ils savent utiliser le français courant, comme en attestent les définitions qu'ils s'appliquent à rédiger. "Le français, c'est comme le vélo, ça ne s'oublie pas, assure Cédric. Nous, on est bilingues. On parle aussi bien la langue des cités que le français traditionnel." "Bilingue", Raphaël l'est aussi. Mais lui s'est volontairement "détaché" de cette langue des cités, au point de revendiquer un "BTS du bien parler". Avec une trentaine de jeunes d'Hérouville-Saint-Clair, dans la banlieue de Caen, il a créé Fumigène, un magazine soigneusement réalisé et consacré à la "littérature de rue" et à la culture hip-hop. "On voulait casser les clichés persistants sur les jeunes des cités qui ne foutent rien de la journée, explique Raphaël, 23 ans. Nous aussi, les jeunes des quartiers, avons des idées et des opinions. Et, pour les exprimer, il n'y a pas d'autre solution que d'employer le langage académique. Des écrivains comme Faïza Guène et Rachid Djaïdani, qui viennent de la banlieue, ou des rappeurs comme Akhénaton, Oxmo Puccino et Kery James utilisent tous le langage du savoir. Parler la même langue que l'autre, c'est prendre ses armes pour gagner le combat. Les jeunes en ont conscience. Des expressions comme "le savoir est une arme" ou "les mots sont des balles" se font entendre de plus en plus dans les quartiers." Mais que valent les mots face aux clichés ? Il y a peu, Raphaël est allé présenter son magazine au responsable culturel d'une collectivité territoriale, dans l'espoir d'obtenir une subvention. Sans succès. "C'est trop bien écrit", lui a-t-on répondu. Frédéric Potet |
