annominatio
and poetry; theology and the rhetoric of medieval latin lyric
hermetically
sealed intertextuality -- recycled topoi serving many purposes, functions --
run Adam and Innocent III parallel -- aids quilt woven synchronically and
diachronically -- annominatio an ornament at one point to enhance a moral
statement, at another a roughly metaphysical statement about
incomprehensibility -- gives at the grammatical level variety in unity,
analogue for divinity. coals to Newcastle. lyric resonance used to intensify
emotional effect of exegetical remarks, rhetoric to convince. steady traffic
back and forth between exegesis and lyric.
annominatio gives illusion of
simultaneity, transcending linearity of speech, approaching harmony of music;
transcendance has negative aspect, transgression; cf Alanus and grammar of sex,
as well as catachresis as described by Humbertus Silvae Candidae 1061 A.D.
CAPUT XV. De propriis et impropriis dictionibus, et vanitate Simoniacorum.
constant
concern with representing what defies and transcends representation in words
occurs at the very beginning of Geoffrey of Vinsauf's Poetria Nova, a panegyric
of Pope Innocent III, concerned with letters, prosody, naming. Innocent III a
master rhetorician himself.
Papa stupor mundi, si dixero Papa
Nocenti,
Acephatum nomen truam; sed si caput
addam,
Hostis erit metri. Nomen tibi vult
similari:
Nec nomen metro, nec vult tua maxima
virtus
Claudi mensura. Nihil est quo metiar
illam:
Transit mensuras hominum. Sed divide
nomen,
Divide sic nomen: "In"
praefer, et adde "nocenti",
Efficiturque comes metri. Sic et tua
virtus
Pluribus aequatur divisa, sed integra
nulli.(1-9, Faral p. 197)
Holy Father, wonder of the world, if I
say Pope Nocent I shall give you a name without a head; but if I add the head,
your name will be at odds with the metre. That name seems to resemble you: it
will no more be confined by metre than your great virtue by the shackles of
measure. There is no standard by which I may measure your virtue; it transcends
the measure of men. But divide the name -- divide the name thus: set down first
"In," then add "nocent" and it will be in friendly accord
with the metre. In the same way your excellence, if it is divided up, is
equalled by many, but taken in its wholeness it is equalled by none.(Nim p. 15)
Vol. 196 ANNO DOMINI
MCLXXIII ADAMUS A S. VICTORE
Adamus S. Victoris:
ADAMI A SANCTO VICTORE SEQUENTIAE. (Clichtovens, Elucidarium ecclesiasticum,
Basileae 1517, fol.)
III. DOMINICA INTRA OCTAVAS NATIVITATIS DOMINI.
Splendor
Patris et figura
Se conformans homini,
Potestate non natura,
Partum dedit virgini.
[5] Adam vetus tandem laetus:
Novum promat canticum
Fugitivus et captivus:
Prodeat in publicum.
Eva luctum: vitae fructum
[10] Virgo gaudens edidit.
Nec sigillum propter illum
Castitatis perdidit.
Si crystallus sit humecta
Atque soli sit objecta:
[15] Scintillat igniculum
Nec crystallus rumpitur:
Nec in partu solvitur
Pudoris signaculum.
[Col. 1432B] Super tali genitura
[20] Stupet usus et natura:
Deficitque ratio.
Res est ineffabilis:
Tam pia tam humilis
Christi generatio.
[25] Frondem, florem, nucem, sicca
Virga profert; et pudica
Virgo Dei Filium.
Fert coelestem vellus rorem:
Creatura Creatorem;
[30] Creaturae pretium.
Augustine on Psalm 39, Migne 36 col. 439
Mortificate, inquit, membra vestra quae sunt
super terram (Coloss. III, 5). Sit spes nostra Deus
noster. Qui fecit omnia, melior est omnibus; qui pulchra fecit, pulchrior est
omnibus; qui fortia, fortior est; qui magna, major est: quidquid amaveris, ille
tibi erit. Disce amare in creatura creatorem, et in factura factorem; ne teneat
te quod ab illo factum est, et amittas eum a quo et ipse factus es. Ergo, Beatus
vir cujus est nomen Domini spes ejus, et non respexit in vanitates et insanias
mendaces.
Mortify,"
he says, "your members which are upon the earth." Let our God be our
hope. He who made all things, is better than all! He who made what is
beautiful, is more beautiful than all that is such. He who made whatever is
mighty, is Himself mightier. He who made whatever is great, is Himself greater.
He will be unto you everything that you love. Learn in the creature to love the
Creator; and in the work Him who made it. Let not that which has been made by
Him detain thine affections, so that thou shouldest lose Him by whom thou
thyself wert made also. "Blessed," then, "is the man that maketh
the Name of the Lord his trust, and hath not respected vanities and lying
madnesses."
here
the ornament is supposed to enhance the moral point.
Augustine
on Psalm 144, Migne 37
6.
[vers. 4.] Verumtamen, quia magnitudinis ejus non est finis,
et eum quem non capimus, laudare debemus (si enim capimus, magnitudinis ejus
est finis: si autem magnitudinis ejus non est finis, capere ex eo aliquid
possumus; Deum tamen totum capere non possumus); tanquam deficientes in ejus
magnitudine, ut reficiamur ejus bonitate, ad opera respiciamus, et de operibus
laudemus operantem, de conditis Conditorem, de creatura Creatorem. Videamus
quae hic fecerit, quae nobis nota sunt, quae nobis manifesta sunt.
here
to mimic the feeling of incomprehensibility, with light as the standard image.
Augustine
Migne 38 de scriptura sermo 103
Suscepit
eum Martha, sicut solent suscipi peregrini. Sed tamen suscepit famula Dominum,
aegra Salvatorem, creatura Creatorem. Suscepit autem Spiritu pascenda, in carne
pascendum. Voluit enim Dominus formam servi accipere, et accepta forma servi in
illa pasci a servis, dignatione, non conditione.
light
again, in effect carrying coals to Newcastle.
Augustine
Migne 38 de sanctis sermo ccxcii birth of John the Baptist:
Baptizavit
ergo, ut dixi, creatura Creatorem, lucerna solem: et non se extulit baptizator,
sed subdidit baptizando [(a) 1Kb. Nam venienti ad se dixit:
Tu venis ad me baptizari? Ego a te debeo baptizari. Magna confessio,
et secura lucernae in humilitate professio.
creation
and light
Innocent
III Migne 217 Sermo II de sanctis:
«
Tunc consummavit Dominus testamentum novum super Jerusalem, domum Israel, et
super domum Juda; non secundum testamentum quod dedit patribus eorum, cum
exirent de terra Aegypti. Tunc illud impletum est: »Vetustissima veterum
comedetis, et novis supervenientibus vetera projicietis (Levit. XXVI).«
Tunc enim novum fecit Dominus in persona, novum fecit in natura, novum fecit in
gratia. In persona, quia novum fecit in matre, novum fecit in prole; in natura,
[Col. 0457A] quia novum fecit in signo, novum fecit in modo;
in gratia, quia novum fecit in foedere, novum fecit in munere. Novum fecit in
matre, quia virgo peperit virum, stella protulit solem, filia concepit patrem, creatura
Creatorem genuit: simul in unum mater et filia, genitrix et ancilla, quae cum
integritate peperit, cum virginitate concepit: quod ignis in rubo, quod fructus
in virga, quod ros in vellere praesignaverant. »Descendit enim sicut pluvia in
vellus, et sicut stillicidia stillantia super terram
person,
nature, grace, triplets, newness, liquid, star and sun, daughter mother of
father, etc.
Innocent
III Migne 217 sermo xiv on Annunciation:
»Hodie
novum fecit Dominus super terram, mulier circumdedit virum« (Jer. XXXI)
gremio uteri virginalis. Mulier, sed intacta; mater, sed virgo. Haec in utero
circumdedit puerum, sed virum; infantem, sed Deum. O [Col. 0522C] vere
novum, quod hodie fecit Dominus super terram; quia stella solem, creatura
Creatorem, filia patrem concepit. Hodie fecit, ut aeternus sit temporalis,
simplex compositus, et mortalis sit immortalis. Hodie trinitatis mysterium
innovavit, ut tres sint substantiae in unitate personae, sicut tres personae
sunt in unitate substantiae; ut nasceretur de matre sine patre, qui de patre
natus est sine matre. Hodie simul descendit et ascendit; sed Deus descendit in
hominem, et homo ascendit in Deo.
person,
nature, grace, Innocent's love of triplets. how many senses of concepit?
paradox, antithesis
Alanus
de insulis, elucidatio in cantica, Migne 210:
Et
quia pro nostra redemptione passus inter ubera mea commorabitur, id
est in intimo mei cordis amore detinebitur. Duo ubera Virginis duo sunt [Col.
0062B] brachia charitatis: unum quo dilexit Christum tanquam Deum,
aliud, quo dilexit eum tanquam filium; et his duobus brachiis charitatis
amplexatur illum. Eleganter autem duo rivuli charitatis dicuntur ubera; quia
mulieres illis parvulis solent offerre ubera ad lactandum quos diligunt. Et hos
duos rivos charitatis proposuit aliis in exemplum et ad alios informandum,
tanquam mater ubera ad lactandum. Vel ideo Christus dicitur Virgini matri
fasciculus myrrhae; quia veniens in carnem exclusit a Virgine omnem
concupiscentiae putredinem, sicut myrrha servat carnem a putredine immunem.
Unde ad litteram etiam potest intelligi quod sequitur: Inter ubera mea
commorabitur; quia a Virgine natus, a sola Virgine est lactatus; nec suxit
ubera alterius [Col. 0062C] mulieris, nisi Virginis matris. O
beata mater, quae ubere eum lactat, qui omnibus ubera misericordiae propinat! O
mira res! filia lactat patrem, creatura creatorem, famula dominantem! Et quia
per ubera intelligitur duplex amor in Virgine, sequitur:
Frondis,
floris, nucis, roris,
[Col. 1433A] Pietati Salvatoris
Congruunt mysteria.
Frons est Christus protegendo.
[35] Flos dulcore; nux pascendo.
Ros coelesti gratia.
Cur quod virgo pepererit,
Est Judaeis scandalum.
Cum virgo produxerit
[40] Sicca sic amygdalum
Contemplemur adhuc nucem,
Nam prolata nux in lucem;
Lucis est mysterium.
Trinam gerens unionem;
[45] Tria confert: unctionem,
Lumen et aedulium.
[Col. 1433B] Nux est Christus, cortex nucis
Circa carnem poena crucis.
[Col. 1434A] Testa, corpus ossium.
[50] Carne tecta deitas,
Et Christi suavitas,
Signatur per nucleum.
Lux est caecis, et unguentum,
Christus aegris, et fomentum
[55] Piis animalibus.
O quam dulce sacramentum
Fenum carnis in frumentum
Convertit fidelibus.
Quos sub umbra sacramenti
[60] Jesu pascis in praesenti,
Tuo vultu satia.
Splendor Patri coaeterne,
Nos hinc transfer ad paternae
[Col. 1434B] Claritatis gaudia. Amen.
Hans
Spanke, "Die Kompositionskunst der Sequenzen Adams von St. Victor",
in Studi medievali, Nuova Serie, XIV,
Torino 1941.